Canh Hoạch có truyền thống văn vật nổi tiếng, nơi đây xuất hiện hai trạng nguyên thời phong kiến gồm Nguyễn Đức Lượng (làm quan đến chức Lễ bộ Tả thị lang) và Nguyễn Thiến – danh sĩ có tiếng ở thế kỷ XVI; có Nguyễn Quyện (con trai Nguyễn Thiến) – tướng giỏi nhà Mạc được phong Thường quốc công rồi Thái bảo. Lễ hội làng Canh Hoạch có liên quan mật thiết với Trạng nguyên Nguyễn Đức Lượng và Thường quốc công Nguyễn Quyện. Chính hội của làng tổ chức vào ngày 12 tháng 3 âm lịch tại đình Canh Hoạch, xưa kia có tên là đình Đụn, nơi sinh hoạt chung cho cả 5 giáp của làng.

Đình Canh Hoạnh thờ ba vị thần, trong đó có hai vị thần tên là Trình Lý, Cao Hàn, tương truyền là tướng thời Hùng Vương thứ 18 đem quân đi đánh giặc bảo vệ bờ cõi nước Văn Lang, khi dẫn quân qua đất Canh Hoạch thấy đất có thế đẹp, một mặt trông ra sông Đáy, cạnh làng lại có khe nước thay hào rất thuận lợi lập đồn luỹ liền đóng quân ở lại. Đến thời nhà Trần có tướng Trần Uất con thứ hai tướng quân Trần Hưng Đạo đã sát cánh bên cha chống giặc Nguyên-Mông, thấy Canh Hoạch là nơi đắc địa cũng đem quân về lập đồn binh ở làng. Sau đó, ba vị tướng Trình Lý, Cao Hàn thời Hùng Duệ Vương và Trần Uất tên hiệu Minh Lang đại vương ở thời Trần được dân làng tôn thờ làm phúc thần – thành hoàng bảo trợ làng.

Lễ hội làng Canh Hoạch

Lễ hội làng Canh Hoạch diễn ra từ ngày 11 đến 13/3 âm lịch. Vào ngày 11/3 (tương truyền ngày sinh của vị thành hoàng Trần Uất) cả làng cùng ra đình sửa sang đồ lễ, dựng cổng chào và các cây nêu, thân nêu cắm bông tre nhuộm màu đẹp mắt. Sáng hôm đó dân làng tổ chức tế nghênh (tế mời), sang buổi chiều (khoảng 3 giờ) dân làng mới cất vai kiệu tổ chức rước ra, đám rước lớn có đội cờ, đội trống, đội bát âm, bát bửu, gươm hầu, đội múa xênh tiền (12 đến 16 em gái). Làng có 4 xóm rước 4 cỗ kiệu: Đi đầu là kiệu đốn (kiệu cỗ) rước quan Trạng, tiếp kiệu bát cống rước bài vị Đức Thánh Cả choàng áo đỏ, kiệu rước bài vị Đức Thánh Hai choàng áo vàng, kiệu rước bài vị Đức Thánh Ba choàng áo vàng. Ngoài ra, các xóm lẻ và xóm chợ của phố Vác có các cỗ kiệu nhỏ rước cỗ, rước lẵng hoa đi kèm đám rước. Đặc biệt người làng Vác còn tạo đội hình rước quạt, một sản phẩm độc đáo của nghề làng, trong đó có 1 chiếc quạt thờ đặt trong hậu cung của đình làng được làm vào đầu thế kỷ XX. Phù giá mỗi cỗ kiệu thánh có 2 người vác quạt tre. Hai đội múa rồng biểu diễn dẹp đám từ đầu đám đến cuối đám. Đoàn rước từ đình đi qua ngã tư Vác đến ngõ vào Nhà thờ Trạng Nguyên họ Nguyễn thì kiệu đốn tách ra rước cỗ vào nhà thờ còn các cỗ kiệu khác đi tiếp xuống đầu làng và quay ngược lên. Kiệu đốn được hạ xuống đặt trước sân nhà thờ Trạng nguyên. Đó là nơi thờ kế tiếp 3 đời đỗ Đại khoa của dòng họ Nguyễn là tiến sĩ Nguyễn Bá Ký, Trạng nguyên Nguyễn Đức Lượng, tiến sĩ Nguyễn Khuông Lễ. Các lão làng Canh Hoạch dâng tiến lễ vào nhà thờ quan Trạng, sau một tuần tế ông trưởng họ và các lão làng mang bát nhang quan Trạng ra đặt lên kiệu đốn và dân làng cùng rước kiệu, cờ biển của Trạng nguyên ra đường cái lớn nhập vào đoàn rước của làng đang đợi ở đó, vẫn theo trình tự kiệu rước quan Trạng đi đầu. Đoàn rước đi qua cửa đình xuống cổng Dinh ở cuối làng thì một kiệu đi lối cửa đình vào rước bát nhang ông Thường quốc công ở nhà Sắc. Nhà Sắc hay đình Sắc dưới danh nghĩa của làng nhưng thực chất là nơi thờ Nguyễn Quyện và là nơi ghi công trạng của gia đình Trạng nguyên Nguyễn Thiến. Dân làng rước bát nhang Thường quốc công ra cổng Dinh và nhập vào đoàn rước quay trở lại đình làng để tế cộng đồng. Các cỗ kiệu được sắp đặt ngay ngắn ở sân đình và các cụ lần lượt rước 3 long ngai bài vị, các Thánh và bát nhang quan Trạng, quan võ Thường quốc công đặt lên hương án trong hậu cung đình để dân chúng vào lễ Thánh. Tục hèm của làng Canh Hoạch là dân đi tế và rước việc nhàThánh không mặc áo đỏ, vàng mà mặc áo màu đen nẹp đỏ.

Canh Hoạch hôm nay nổi tiếng với nghề làm lồng chim

Ngày 12 tháng 3 âm lịch (chính hội), các cụ tổ chức tế, dân làng dâng 1 lễ mặn gồm mặt lợn và ván xôi đầy.  Ngày 13 tháng 3 âm lịch, các xóm trong làng ra đình lễ tạ, mâm lễ chỉ làm đồ chay (hương hoa, oản quả…) tổ chức các trò chơi dân gian như đấu cờ, đánh gậy hát chèo sân đình; đến chiều, sau tuần tế tiễn thì dân làng tổ chức rước kiệu đốn đưa bát nhang quan Trạng và quan võ Thường quốc công về yên vị, gọi là rước hoàn cung Thánh giá. Dân gian có câu: “Mười một rước ra, mười ba rước về” là vậy.

Hội làng Canh Hoạch là một hội lớn ở trong vùng. Việc cả làng đi rước trạng nguyên Nguyễn Đức Lượng và quan võ Thường quốc công Nguyễn Quyện là một hiện tượng văn hoá độc đáo đề cao truyền thống hiếu học và tinh thần thượng võ của làng. Ngoài ra, những yếu tố trong lễ hội tưởng nhớ các vị Thành hoàng thời Hùng Vương – thời Trần và yếu tố rước quạt tôn vinh nghề làng là những nét văn hoá đặc sắc khiến cho lễ hội làng Canh Hoạch trở nên sinh động, hấp dẫn dân chúng trong vùng.

(Theo Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội, 10/4/2017)